Op het logo van Ajax staat de koning van een Rotterdamse club afgebeeld. De oorzaak ligt bij een brandbeveiligingsbedrijf.
Ouwe, we missen je. Dat stond in februari 2014 op een spandoek in de ArenA. Het ging niet over vertrokken helden zoals Wesley Sneijder, Louis van Gaal of Eyong Enoh. Nee, dit spandoek doelde op de Homerische held die jarenlang het logo van Ajax sierde.
In 1991 is dat logo vervangen door de huidige abstracte variant met de 11 lijntjes. Niet iedereen is blij met die verandering. De figuur op het logo wordt bijvoorbeeld vaak vergeleken met de blauwe wezens die Pierre Kartner in zijn bekendste lied toezingt. In 2005 zijn Ajaxsupporters daarom een campagne gestart waarin ze met de slogan ‘Geef Ajax z’n gezicht terug’ pleiten voor de herinvoering van het oude logo.
Hoewel zelfs Ajaxiconen Johan Cruijff en Sjaak Swart zich sindsdien hebben uitgesproken ten faveure van het oude logo, heeft de campagne geen succes gehad. Inmiddels zijn de protesten dan ook wat verstomd. Maar veel trouwe Ajax-fans houden hoop dat voetbalclub Ajax ooit zijn gezicht terugkrijgt.
Een vraag die daarbij zelden wordt gesteld: wiens gezicht is dat eigenlijk? Het verrassende antwoord vinden we door ons onder te dompelen in de geschiedenis van de brandblussers.
Ajax 1 en Ajax 2
Maar eerst een andere vraag: naar wie is Ajax vernoemd? Een Griekse held, dat weet iedereen, maar welke? Je had namelijk de grote en de kleine Aias. De grote staat bekend om zijn kracht en dapperheid. De kleine is befaamd om zijn snelheid en zijn verkrachting van Cassandra: een Trojaanse koningsdochter die de ondergang van het rijk voorspelde, maar niet werd geloofd.
Vanwege die snelheid gaan velen ervan uit dat de voetbalclub Ajax naar de kleine Aias is vernoemd. Daar is echter geen enkel officieel bewijs voor. Evenmin is er bewijs dat de grote Aias de oprichters heeft geïnspireerd. Een combinatie van de twee is ook mogelijk: de moed van de grote en de snelle voeten van de kleine, verenigd in één voetbalclub. Maar ook daarvoor is geen bewijs. We weten dat een groepje studenten de naam in 1893 heeft bedacht, maar hun beweegredenen zijn onbekend.
Baardloze jongeman
Hoe zit het dan met het logo? Daarin duikt pas later een Griekse held op. Bij de officiële oprichting van Ajax in 1900 kozen de studenten voor een wat clichématige afbeelding van een hooghoudende voetballer. Rond 1910 kreeg die een ander shirt, maar pas in 1928 werd die verdrongen door de Griekse strijder.
Wanneer we die strijder vergelijken met afbeeldingen van de grote Aias, is duidelijk dat hij in elk geval niet op het embleem te zien is. Van de kleine Aias zijn minder portretten gemaakt. Een vaasafbeelding waarop hij Cassandra najaagt toont echter een baardloze jongeman die ook in niets lijkt op de figuur op het logo. Volgens sommigen is dat bewijs voor de combinatietheorie. Omdat Ajax in 1893 niet specifiek naar een van de twee Aianten vernoemd was, zou er voor het logo in 1928 gekozen zijn voor een niet-bestaande Griekse held.
Dat klinkt plausibel, ware het niet dat het logo overduidelijk wel gebaseerd is op een bestaande Griekse held. Niet Aias, maar Menelaos. Het hoofd van de strijder met de baard en de karakteristieke helm is namelijk ook te zien op een beeld in de Loggia dei Lanzi, een beeldengalerij in Florence. Dat beeld toont Menelaos die het naakte lichaam van de gevallen strijder Patroklos optilt. De gelijkenis is te treffend om toevallig te zijn.
Brandblussers
Waarom bevat het logo van Ajax in Zeusnaam een afbeelding van Menelaos? Nu komen de brandblussers ten tonele. In 1925 was Jan de Boer (geen familie van Frank, derhalve ook niet van Ronald) doelman van Ajax. Zijn vader was eigenaar van het brandbeveiligingsbedrijf J. de Boer & Co.
Een nogal saaie naam – daarom vroeg vader De Boer aan de club of hij de naam Ajax voor zijn brandweermaterialen mocht gebruiken. Dat mocht, met als gevolg dat Feyenoordsupporters zich nu genoodzaakt voelen tot allerlei verhullingsmaatregelen, zoals stickers en alternatieve brandblussers. De Boer liet daarop een passend bedrijfslogo maken. Als tegenprestatie voor het mogen voeren van de naam schonk hij zijn logo aan de voetbalclub Ajax, die het in 1928 officieel invoerde. Met daarop dus Menelaos.
Hoe het brandbeveiligingsbedrijf aan zijn logo kwam, is onbekend. Mogelijk dachten de makers dat het beeld in Florence de grote Aias toont. Die Aias heeft namelijk net als Menelaos geholpen met het meenemen van het lichaam van Patroklos. Het kan ook zijn dat er een stiekeme Spartafan bij de creatie van het logo betrokken was – Menelaos was namelijk koning van Sparta.
Hoe dan ook heeft het brandblusserlogo ervoor gezorgd dat supporters al jaren pleiten voor Menelaos als het gezicht van Ajax. Een smurfenhand is blijkbaar gauw gevuld.
Dit is een geüpdatete versie van een artikel dat ik in de zomer van 2014 schreef voor de Wau, het blad van de studenten Klassieke Talen aan de Universiteit van Amsterdam.